Polsko-niemiecka konferencja naukowa z okazji 70. rocznicy przyjęcia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
13 grudnia 2018 r., Uniwersytet Europejski Viadrina we Frankfurcie nad Odrą
Wyzwania związane z prawami człowieka w erze digitalizacji i globalizacji
Wyzwania związane z prawami człowieka w erze digitalizacji i globalizacji stały się tematem polsko-niemieckiej konferencji naukowej zorganizowanej z okazji 70. rocznicy przyjęcia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Odbyła się ona 13 grudnia 2018 roku w Sali Senatu Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie nad Odrą i składała się z czterech paneli poświęconych różnorodnym wyzwaniami, przed którymi aktualnie stają prawa człowieka, oraz przyciągnęła znakomitych przedstawicieli sądownictwa,administracji i nauki z Polski i z Niemiec.
Rozpoczęcie
Konferencja rozpoczęła się od serdecznego powitania gości przez Prof. Dr. Julię von Blumenthal (prezydent Europejskiego Uniwersytetu Viadrina), przedstawicieli uczelni: prof. dr. hab. Tadeusza Wallasa (prorektor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) i Prof. Dr. Carmen Thiele (prodziekan Wydziału Prawa Europejskiego Uniwersytetu Viadrina), prof. dr. hab. Mirosława Wyrzykowskiego (sędzia Trybunału Konstytucyjnego w st. sp.), Witolda Gnaucka (dyrektor zarządzający Polsko-Niemieckiej Fundacji na rzecz Nauki) i Prof. Dr. Bartosza Makowicza (kierownik Katedry Polskiego Prawa Publicznego na Europejskim Uniwersytecie Viadrina). Wszyscy zgodnie podkreślali, że prawa człowieka pełnią w krajach demokratycznych fundamentalną rolę, ale kwestią do przemyśleń jest, jak zapewnić prawom człowieka należytą ochronę w zglobalizowanym i zdigitalizowanym świecie.
I Panel
Pierwszy panel nawiązywał wprost do tematu przewodniego konferencji: 70 lat Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Dyskusje dotyczyły kwestii użyteczności międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka w czasach digitalizacji i globalizacji. Moderację przejęła Prof. Dr. Carmen Thiele i oddała głos prof. dr. hab. Romanowi Wieruszewskiemu (kierownik Katedry Prawa Konstytucyjnego i Praw Człowieka Europejskiej Wyższej Szkoły Prawa i Administracji w Warszawie), który już na początku zaznaczył, że Powszechna Deklaracja Praw Człowieka jest żywym dokumentem prawnym i że stanowi źródło inspiracji dla orzecznictwa krajowego. Następnie zaprezentował swoją definicję globalizacji i digitalizacji oraz scharakteryzował i podsumował funkcję międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. Na zakończenie dodał, że ze względu na odrzucenie systemów uniwersalnych nie ma aktualnie dobrych warunków dla praw człowieka. Pomimo tego należy rozwijać mechanizmy ochronne dla praw człowieka, żeby system stał się elastyczniejszy i lepiej dopasowany do przyszłych wyzwań. Jako następna głos zabrała Prof. Dr. Beate Rudolf (dyrektor Niemieckiego Instytutu Praw Człowieka), która najpierw przestawiła trzy tezy, a następnie w trakcie wykładu rozwinęła je. Pierwsza teza brzmiała: międzynarodowy system ochrony praw człowieka jest zagrożony. Na początku zaznaczone zostało, że międzynarodowa ochrona praw człowieka powinna być realizowana przez wszystkie państwa, co może być trudne ze względu na fakt, że niektóre państwa nie respektują orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka albo też dobrowolnie pozbywają się jego wpływu na porządek prawny tych państw. Druga teza brzmiała: system ochrony praw człowieka w erze digitalizacji jest użyteczny, a na poparcie tego twierdzenia przytoczony został fakt, że wszystkie komitety ONZ i inne instytucje międzynarodowe zajmują się kwestiami związanymi z digitalizacją i poszukiwaniem efektywnych rozwiązań dla ochrony praw człowieka. Trzecie teza brzmiała: system ochrony praw człowieka w erze globalizacji jest użyteczny. Globalizacja umożliwia wolną wymianę i wzmacnia współpracę. Prof. Rudolf jest jednak zdania, że centralną kwestią dla państwa powinna być ochrona praw człowieka. Na zakończenie prelegentka stwierdziła, że jej zdaniem prawa człowieka są zagrożone i że sądownictwo, administracja i nauka powinny zwiększyć swój wkład w ochronę praw człowieka.
II Panel
Moderację drugiego panelu pt. „Aktualne wyzwania w kwestii ochrony praw człowieka dla krajowych sądów konstytucyjnych” przejął prof. dr hab. Mirosław Wyrzykowski. Na początku przypomniał wszystkim uczestnikom o ważnych historycznych wydarzeniach. Następnie Prof. Dr. Susanne Baer (sędzia Niemieckiego Federalnego Sądu Konstytucyjnego, kierownik Katedry Prawa Publicznego i Gender Studies Uniwersytetu Humbolta w Berlinie) podczas wykładu pod tytułem „Konstytucjonalizm w Europie. Znaczenie praworządności dla praw podstawowych i praw człowieka” nawiązała do aktualnych wyzwań w kwestii ochrony praw człowieka. Szczególna uwaga zwrócona została na problem, jakim jest coraz częstsze wykorzystywanie praworządności do realizacji własnych interesów. Zdaniem prelegentki temu zjawisku sprzyjają trzy decydujące czynniki. Pierwszy z nich związany jest z komparatystyką prawniczą i próbą przenoszenia pewnych norm prawnych z jednego systemu prawnego do innego. W związku z tym mogą powstać ich pewne zniekształcenia, wynikające np. z nieuwzględnienia okoliczności danej sytuacji, kontekstu ich zastosowania czy też pewnej specyfiki systemu prawnego każdego z porównywanych państw. Jako drugi czynnik wskazano wyzwania dla krajowych sądów konstytucyjnych, które są także częścią międzynarodowego systemu prawnego i w niektórych wypadkach podejmują swoistą walkę o jednolitą wykładnię prawa z sądami innych państw. Jako trzeci czynnik wskazano indywidualne wyzwania dla praw podstawowych i praw człowieka. Następnie prof. dr hab. Marek Zubik (sędzia Trybunału Konstytucyjnego, kierownik Katedry Prawa Konstytucyjnego Uniwersytetu Warszawskiego) swoim wystąpieniem pod tytułem „Ideał i rzeczywistość – refleksje znad Wisły w 70. rocznicę przyjęcia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka” rozszerzył spektrum panelu. Stwierdził, że w Polsce niestety w wielu przypadkach dochodzi do sytuacji, w której decyzje Trybunału Konstytucyjnego zapadają zbyt szybko i nie są wystarczająco przemyślane. Uwaga zwrócona została na dwie istotne kwestie: w jaki sposób jesteśmy w stanie zagwarantować odpowiednim organom państwowym autorytet oraz jak należy postępować z osobami, które łamią obowiązujące prawo. Na te pytania nie ma jednoznacznej odpowiedzi, ale Powszechna Deklaracja Praw Człowieka podpowiada, jak w takiej sytuacji można postępować.
III Panel
Kolejny panel „Rola przedsiębiorstw w ochronie praw człowieka w zglobalizowanym świecie” prowadził jako moderator Prof. Dr. Stefan Haack (kierownik Katedry Prawa Publicznego Uniwersytetu Europejskiego Viadrina). Na początku podkreślił znaczenie uznawania przedsiębiorstw za podmiot prawa publicznego. Następnie Prof. em. Dr. Dr. h.c. Dirk Ehlers (Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Münster) przedstawił prezentację na temat „Związanie prawami podstawowymi i ochrona praw podstawowych przez przedsiębiorstwa w prawie niemieckim i europejskim”. Szczególna uwaga zwrócona została na doniosłość zróżnicowania wertykalnych i horyzontalnych stosunków prawnych oraz na aktualną sytuację państwowych i prywatnych przedsiębiorstw. W związku z tym poruszone zostały dwa zagadnienia, które mają istotne znaczenie przy ocenie roli przedsiębiorstw w ochronie praw człowieka. Jest to po pierwsze kwestia, czy i jakie przedsiębiorstwa zobowiązane są do przestrzegania praw podstawowych i przede wszystkim, których praw podstawowych to dotyczy oraz druga kwestia – wynikająca z poprzedniej – to pytanie, czy zobowiązanie do przestrzegania praw człowieka jest wiążące tylko w stosunku do osób fizycznych czy również dla osób prawnych. Panel zakończył dr hab. Maciej Bernatt (kierownik Katedry Europejskiego Prawa Gospodarczego Uniwersytetu Warszawskiego)wystąpieniem zatytułowanym „Prawa człowieka – Przedsiębiorca – Państwo: wzajemne relacje”. Najpierw wypowiedział się na temat przedsiębiorców jako podmiotów naruszających prawa człowieka i roli państwa, które powinno pełnić swoją funkcję poprzez następujące zachowania: tworzenie jednoznacznych regulacji prawnych, wprowadzenie obowiązku raportowania przez przedsiębiorstwa i zagwarantowanie efektywnego systemu sądownictwa. Następnie rozważania dotyczyły przedsiębiorców jako podmiotów objętych ochroną. W ostatniej części wystąpienia nastąpiło odniesienie do aktualnej sytuacji liberalnego państwa prawa w kontekście praw człowieka w życiu biznesowym. Odwołując się do swoich wcześniejszych wypowiedzi, prelegent sformułował tezę, że rola państwa przy gwarancji ochrony praw człowieka jest znacząca, ale aktualnie niewystarczająco realizowana.
IV Panel
Ostatni panel składał się z dwóch wykładów moderowanych przez prof. dr. hab. Andrzeja Wróbla (sędzia Sądu Najwyższego, Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk). Jako pierwszy głos zabrał Prof. Dr. Jürgen Neyer (kierownik Katedry Polityki Europejskiej i Międzynarodowej Uniwersytetu Europejskiego Viadrina) i mówił oprawie do demokracji i odpowiedzialności państwa w zdygitalizowanym społeczeństwie sieciowym. Zaznaczył, że pojęcie digitalizacji jest bardzo złożone i występuje stan napięcia pomiędzy wolnością jednostki a technologią. Demokracja jednak wyróżnia się tym, że gwarantuje krajową i indywidualną możliwość samostanowienia o sobie, co aktualnie może być zagrożone poprzez coraz bliższą współpracę w ramach Unii Europejskiej i wzrastające znaczenie idei liberalnych. Następnie głos zabrał Henning Glaser (dyrektor German-Southeast Asian Center of Excellence for Public Policy and Good Governance), który mówi o głębokich strukturach społecznych i politycznej teologii praw człowieka w dobie digitalizacji. Podkreślił, że elementem składowym państwa demokratycznego i narodu jest nie tylko konstytucja, ale także system wartości. Wartości, którym odpowiadają prawo i polityka, pochodzą z teologii. Ciało i dusza są gwarancją ludzkiego człowieczeństwa i zbudowały podstawę dla wynalezienia praw człowieka. Prelegent zaznaczył następnie, że digitalizacja jest zakorzeniona głęboko w strukturach społecznych i że podąża za wyobrażeniami ludzkimi i prawami podstawowymi. Jednakże jest to również pojęcie bardzo złożone i zawiera wiele różnorodnych elementów. Aby to zobrazować, wskazano za przykład sztuczną inteligencję, która poprzez swoje zaawansowanie technologiczne i umiejętność przetwarzania dużej ilości różnorodnych informacji, może stanowić poważne zagrożenie dla praw człowieka.
Zakończenie
Prof. Dr. Bartosz Makowicz zakończył konferencję i serdecznie podziękował wszystkim uczestnikom. Bardzo widoczne okazało się znaczenie praw człowieka w świetle digitalizacji i globalizacji, a prelegenci zwracali uwagę na fakt, że aktualne regulacje nie są wystarczające przy istniejących obecnie wyzwaniach. Przedstawiciele judykatury i nauki widzą potrzebę wspólnego działania. Dalszy rozwój pozostaje bardzo ciekawą kwestią, jak również to, czy i w jakim czasie możliwe będzie pokonanie aktualnych wyzwań.
Sprawozdanie przygotowane przez:
Aleksandra Maćkowiak, LL.B., Nicole Wilczek, LL.B.